زیارت اماکن مذهبی به عنوان یکی از مؤلفه های اساسی بسیاری از مردم ایران در گردشگری محسوب می شود. به نحوی که این نوع از گردشگری به نسبت سایر انگیزه های گردشگری از ثبات بیشتری برخوردار بوده و گردشگران غالباً به صورت مقطعی اقدام به بازدید از اماکن مذهبی می کنند. استان اردبیل از این قاعده مستثنی نبوده و اماکن مذهبی اردبیل یکی از عوامل رونق گردشگری در این استان محسوب می شود. اماکن مذهبی اردبیل شامل مساجد، امامزاده ها و سایر بناهای مذهبی است. هدف این مقاله معرفی مهم ترین اماکن مذهبی اردبیل است که به شرح زیر می باشد:
اماکن مذهبی اردبیل
۱- مسجد جامع اردبیل (جمعه مسجد)
مسجد جامع اردبیل که به جمعه مسجد نیز معروف است، به عنوان یکی از اماکن مذهبی اردبیل قابل بیان است. این مسجد بی نظیر در محله پیر شمس الدین اردبیل و در کنار آتشکده ای که متعلق به دوران سلجوقی می باشد بنا شده است.
مسجد جامع اردبیل در دوره سلجوقیان ساخته شده و متشکل از سه قسمت است. قسمت اولیه مسجد مناره ای است که در نزدیکی آن واقع شده و از دو قسمت، پایه هشت ضلعی و بدنه ای استوانه ای با قطر پنج متر ساخته شده است. بدنه مناره با سنگ نوشته ای که فرمان اوزون حسن آق قویونلو است و یک کتیبه دیگر مزین شده است.
دومین قسمت بنا، مسجد تیر پوش است و سومین قسمت بنا، مسجد قدیم است. در کل بنای اصلی مسجد شامل حیاط و ایوان و طاق زیبایی بوده که بخشی از آن در زمان حمله مغول ها به ایران تخریب شده؛ به نحوی که بنای اصلی مسجد از بین رفته است. امروزه از بنای بزرگ مسجد تنها ایوان و گنبد خانه آن باقی مانده است.
بنای کلی مسجد با آجر ساخته شده و تنها در بخشی از قسمت ها کاشی کاری به چشم می خورد. مسجد جامع به عنوان یکی از ارزشمند ترین اماکن تاریخی اردبیل شهرت بسیاری دارد و مورد توجه گردشگران بی شماری است.
۲- کلیسای مریم مقدس
در مرکز شهر اردبیل در خیابان شهید ناصرلی صوفی و در داخل کوچه ای به نام ارمنستان گازران (اونچو میدان) کلیسایی قدیمی به نام کلیسای مریم مقدس وجود دارد. این کلیسا نیز به عنوان یکی از اماکن مذهبی اردبیل شناخته شده که تقریباً دارای قدمتی قریب به دو قرن دارد.
کلیسای مریم مقدس در سال ۱۸۷۶ میلادی، با هزینه خانواده گالوست میرزاییان ساخته شده است. این کلیسا از بیرون بنایی مستطیل شکل است که قسمت داخلی آن شامل یک بنای مربع با چهار درگاه بلند و یک طاق جناقی است که روی آن گنبدی آجری به شکل چترساخته شده است.
کلیسا دارای در چوبی است که با اشکال مختلف هندسی تزئین شده است. کلیسای مریم مقدس در گذشته دارای رونق خوبی بوده است. آخرین مراسم مذهبی کلیسا در سال ۱۹۴۴ میلادی برگزار شده و بعد از آن به سبب مهاجرت بسیاری از خانواده های ارمنی از اردبیل، هیچ گونه مراسم مذهبی در این مکان برگزار نمی شود و صرفا به عنوان یکی از اماکن مذهبی اردبیل مورد بازدید گردشگران قرار می گیرد.
۳- مسجد میرزا علی اکبر
مسجد تاریخی میرزا علی اکبر در میدان ساعت و در خیابان سی متری شهر اردبیل قرار دارد. این مسجد در زمان قاجار توسط فردی به نام حاج محمد حسین امین ساخته شده و در اواخر دوره قاجار توسط میرزا علی اکبر بخشی از قسمت های آن تکمیل و تعمیر شده است.
از آنجایی که این مسجد محل درس و منبر میرزا علی اکبر بوده به این نام مشهور شده است. مسجد میرزا علی اکبر دارای دو در با ابعاد سی در بیست و چهار متر است و ستون هایی با قطر نود سانتی متر می باشد. طاق هایی گنبدی شکل و کاشی کاری های بی نظیر آن فوق العاده است و نگاه هر بیننده ای را به سوی خود جذب می کند.
در این مسجد حجره های مختلفی وجود دارد که حلقه درس و بحث میرزا علی اکبر در این حجله ها صورت می گرفته است. همچنین حجله دیگری به نام حجله حضرت ابوالفضل علیه‌السلام در این مسجد وجود دارد و دارای تزئینات خاص چوبی است. مصالح استفاده شده برای ساخت مسجد میرزا علی اکبر غالباً از نوع آجر و سنگ است که با کاشی کاری ها به جلوه ای بدون وصف تبدیل شده اند. این مسجد در ۱۱ تیر سال ۱۳۷۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت جهانی رسیده است.
۴- امامزاده حلیمه خاتون سلام الله علیها
از دیگر اماکن مذهبی اردبیل امامزاده حلیمه خاتون است. این امامزاده در خیابان سی متری شهر اردبیل و در کوچه حاج میر صالح واقع شده است. حلیمه خاتون دختر امام موسی کاظم علیه اسلام و خواهر حضرت معصومه (س) و امام رضا (ع) است. امامزاده حلیمه خاتون مورد توجه مردم اردبیل و سایر گردشگرانی است که به این استان مسافرت می کنند.
بنای قدیمی امامزاده به سبب فرسودگی تخریب شده و بنای جدید آن در سال ۱۳۱۷ ساخته شده است. فردی به نام حاج آقا میر صالح بانی ساختمان امامزاده خاتون بوده و بنا به وصیت وی در جوار بنای امامزاده دفن شده است.
۵- سقاخانه حضرت ابوالفضل علیه السلام
سقاخانه حضرت ابوالفضل به عنوان یکی از مراکز مذهبی اردبیل از گذشته تا کنون مورد توجه مسلمانان اردبیل بوده است. این بنای مذهبی در خیابان شیخ صفی الدین و در کنار مجموعه تاریخی شیخ صفی الدین اردبیلی واقع شده است.
سقاخانه حضرت ابوالفضل دارای بخش های مختلف همچون مسجد، زیرزمین، شبستان و … است که ساختمان مسجد آن در سال ۱۳۷۴ تخریب شده و بعد از چند سال با کیفیتی بسیار بالا ساخته شد. از جمله تزئینات بکار رفته در این بنا می توان به سنگ کاری و کاشی کاری اشاره نمود. سقاخانه حضرت ابوالفضل میزبان بسیاری از مراسمات مذهبی شهرستان اردبیل می باشد.
۶- امامزاده صالح علیه السلام
در میدان عالی قاپو اردبیل و در نزدیکی مجموعه تاریخی شیخ صفی الدین زیارتگاهی به نام امامزاده صالح (ع) وجود دارد. این بنای مبارک در شمار اماکن مذهبی اردبیل بوده و بسیار مورد توجه است. بنای قدیمی امامزاده در سال ۱۳۸۲ تخریب شده و بنای باشکوه جدیدی به جای آن قرار گرفته است.
با توجه به اینکه نسب امامزاده صالح (ع) به امام هفتم شیعیان (امام موسی کاظم علیه السلام) برمی گردد، این مکان مقدس در بین مردم از جایگاه و امتیاز ویژه ای به نسبت سایر امکان مذهبی اردبیل برخوردار است. بنا به تصریح برخی از کتب معتبر تاریخی همچون «ریاض الانساب»، «کنز الاسباب»، ناسخ التواریخ» و … ایشان فرزند بلافضل امام موسی کاظم می یاشند که بعد از ولیعهدی امام رضا (ع) از عراق به ایران کوچ کرده است.
۷- امامزاده سید صدرالدین علیه السلام
از دیگر امامزادگان شاخص و اماکن مذهبی اردبیل امامزاده سید صدر الدین (ع) است که ایشان از نوادگان حضرت امام موسی کاظم (ع) به شمار می آیند. آستان مقدس این امامزاده در ۳ کیلومتری اردبیل (در جاده اردبیل – مشگین شهر) واقع شده است. علاوه بر زائران داخلی، افراد بسیار از کشور آذربایجان نیز به قصد ابراز ارادت به این امامزاده شرف یاب می شوند. در برخی از ایام های خاص امامزاده سید صدر الدین میزبان هیئت های مختلف مذهبی است.
۸- امامزاده میرزاده خاتم سلام الله علیها
امامزاده میرزاده خاتم در میدان قیام و در کوچه حسینیه شهر اردبیل قرار گرفته است. ایشان یکی از دختران میر غنی عاملی است که جایگاهی خاصی در بین مردم اردبیل خصوصاً اهالی محله حسینیه دارد. به گفته اهالی منطقه این بانو، مستجاب الدعوه بوده و افراد بسیاری با توسل به این امامزاده حاجت گرفته اند. قسمت مقبره و گنبد خانه امامزاده آینه کاری شده است. امامزاده میرزاده خاتم همچون سایر اماکن مذهبی اردبیل مورد توجه علاقه‌مندان بسیاری است.
۹- امامزاده سید عبدالعزیز علیه السلام
امامزاده سید عبدالعزیز (ع) در محله نیار شهرستان اردبیل واقع شده و به عنوان یکی دیگر از اماکن مذهبی اردبیل از قداست و حرمت بالایی برخوردار است. این بنای متبرک زائران بسیاری را به سوی خود جذب می کند. این امامزاده دارای پلانی ۱۲ ضلعی است که به نیت ۱۲ معصوم علیهم السلام طراحی شده است. در قسمت هشتی امامزاده نیز گنبدخانه آن واقع شده که در این قسمت یک سکوی سنگی وجود دارد و ضریح امامزاده بر روی آن بنا شده است.
۱۰- بقعه میر اشرف علیه السلام
بقعه میر اشرف در محله ای به همین نام واقع شده است. این محله در گذشته خارج از بافت اردبیل بوده ولی در حال حاضر به سبب گسترش شهر، داخل بافت شهری شده است. با تمام تلاش های صورت گرفته متاسفانه هیچ اطلاعاتی در خصوص شجره اجدادی ایشان به دست نرسیده است. این بنای مذهبی همانند سایر اماکن مذهبی اردبیل داری بافت و معماری خاصی است.
سخن پایانی
از مهم ترین دلایل رونق اماکن مذهبی اردبیل توجه مردم این منطقه به دین و مذهب و پایبندی آنان به شریعت است. اردبیلی ها محبت خاصی به اهل بیت دارند و در گذشته این استان به نام های «دارالعرفان»، «دارالامان»، «دارالارشاد»، «دارالملک»، و شهر مقدس معروف بوده است. در این استان مجموعا ۱۷۷ امامزاده وجود دارد. اماکن مذهبی اردبیل علاوه بر تاثیر مذهبی بر عمران و آبادانی منطقه نیز تاثیر بسیاری داشته اند.
