کلمه اردبیل واژه ای ایرانی است که ریشه اوستایی دارد. این کلمه از واژه «آرتا» به معنی مقدس و «ویل» به معنی شهر، تشکیل شده است. استان اردبیل به عنوان یکی از مناطق مهم ایران شناخته شده است که جاذبه های طبیعی و آثار تاریخی زیادی در دل خود دارد. شهرت اردبیل تنها به این سبب نیست که پایتخت برخی از پادشاهان ایرانی بوده؛ بلکه بدین سبب است که سرحلقه صفویه، یعنی شیخ صفی الدین اردبیلی از این منطقه ظهور کرده و در این شهر نیز به خاک سپرده شده است. با ظهور شیخ صفی الدین اردبیلی و خاندان صفوی، اردبیل به شهرت بسیار بالایی رسیده است به نحوی که در زمان تیمور به «دارالارشاد» و در زمان سلاطین صفوی به «دارالامان» مشهور بوده است.
اردبیل در دوران صفویی داری جایگاه خاص سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بود و با برانداختن بسیاری از هرج و مرج های موجود، زمینه های تاسیس یک حکومت دینی – مذهبی در این شهر فراهم کرد. در حال حاضر به سبب سبقه تاریخی اردبیل در این شهر باستانی مناطق تاریخی بسیار زیادی وجود دارد. مناطق تاریخی اردبیل منحصر در یک شهر و محدوده خاص نیست. در سرتاسر این استان مکان های نابی وجود دارد که برای هر ایرانی، خصوصا علاقمندان به تاریخ یک شاهکار بی بدیل محسوب می شود. در این مقاله به ذکر مهمترین بناهای تاریخی ار دبیل پرداختیم. تا انتهای این مقاله همراه ما باشید.
معرفی مناطق تاریخی اردبیل
۱- بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
یکی از بناهای تاریخی اردبیل که شهرت زیادی دارد، آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی است. این بقعه بی نظیر که در حال حاضر در شمار آثار ملی ایران به ثبت جهانی رسیده، در خیابان شیخ صفی و در میدان عالی قاپو شهر اردبیل قرار گرفته است. این اثر تاریخی به سبب سبک خاص معماری که دارد یک بنای هنری نیز هست که نسبت به بناهای مشابه ارزش بسیاری بالایی دارد.
کاشی کاری های زیبا و لاجوردی رنگ موجود در این بقعه که توسط هنرمندان چیره دست ایرانی به کار گرفته شده، نظر هر بیننده ای را مجذوب خود می کند.
علاوه بر شیخ صفی الدین اردبیلی، آرامگاه شاه اسماعیل اول و برخی دیگر از شاهان صفوی و سرداران جنگ چالدران نیز در این مکان واقع شده است. بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی دارای قسمت های مختلفی است که برخی از آنها شامل: سردر ورودی، حیاط، راه رو میانی، قربانگاه (چله خانه جدید)، سردر عباسی (مدخل صحن اصلی)، صحن اصلی (حیاط داخلی)، دارالحدیث (طاق معمولی)، جنت سرا و … است.
۲- کلیسای مریم مقدس
کلیسای مریم مقدس نیز از بناهای تاریخی اردبیل است که خیابان سی متری و در محله ارمنستان این شهر قرار دارد. این بنای تاریخی در سال ۱۸۷۶ میلادی، با هزینه خانواده گالوست میرزاییان ساخته شده و دارای قدمتی نزدیک به دو قرن است. از این کلیسا در گذشته برای برگزاری مراسمات مذهبی استفاده می شده. با این حال از سال ۱۹۴۴ میلادی به بعد در این کلیسا هیچ گونه مراسم مذهبی اجرا نشده و در حال حاضر به زورخانه ذوالفقار تغییر کاربری داده است.
۳- موزه مردم شناسی اردبیل
موزه مردم شناسی اردبیل که به حمام ظهیر الاسلام نیز معروف است، به عنوان یکی دیگر از مناطق تاریخی اردبیل شناخته شده است. این موزه که از آثار تاریخی زمان ایلخانی به شمار می رود، در خیابان سعدی و میدان عالی قاپو شهر اردبیل قرار دارد.
وجه تسمیه این موزه به حمام ظهیر الاسلام بدین سبب است که تا سال ۱۳۵۰ از این مکان به عنوان حمام استفاده می شده است. ولی در سال ۱۳۸۷ حمام مذکور توسط میراث فرهنگی اردبیل خریداری شد و در قالب موزه، تغییر کاربری یافت. در این موزه مجسمه های بسیاری از مردم اردبیل با لباس محلی قرار دارد که نمایش پوشش محلی مردم استان است. همچنین آثار و دست نوشته هایی وجود دارد که مربوط به هویت تاریخی و فرهنگی اردبیل می باشد.
۴- بازار سنتی اردبیل
یکی از بهترین مناطق تاریخی اردبیل که برای هر قشری با هر سن و سال جذاب و زیبا است بازار سنتی اردبیل است. محل قرار گیری این بازار تاریخی در خیابان امام خمینی شهر اردبیل است. بازار سنتی اردبیل در زمان سلجوقیان ساخته شده و به راسته بازار، بازار صفویه و بازار قیصریه نیز معروف است. بنای سنتی بازار همچون طاق های گنبدی شکل و روزنه های آجری آن بسیار دیدنی بوده و هنوز هم رنگ و بوی قدیم را به همراه دارد.
بازار سنتی اردبیل از قسمت های مختلفی همچون قسمت فروش، حمام، مسجد، تیمچه خانه و … تشکیل شده است. این بازار در شمار مناطق تاریخی اردبیل و آثار ملی ایران به ثبت جهانی رسیده است. علاوه بر بخش فروش، مسجد، حمام، تیمچه ها و … قسمت های دیگر این بازار است.
۵- آرامگاه سید امین الدین جبرئیل (بقعه کلخوران)
آرامگاه سید امین الدین جبرئیل یکی از مشهورترین مناطق تاریخی اردبیل است. این بنای تاریخی در سه کیلومتری شهر اردبیل و در روستای کلخوران واقع شده است و به همین جهت به بقعه کلخوران نیز معروف است. شیخ امین الدین جبرئل جد سلاطین صفوی است که مردم کلخوران از ایشان به نام شیخ یاد می کنند. این آرامگاه در سال ۱۳۱۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران و یکی از مناطق تاریخی اردبیل به ثبت جهانی رسیده است.
۶ – قلعه خشتی گیلوان
قلعه خشتی گیلوان یکی از مناطق تاریخی اردبیل است که در روستای گیلوان شهرستان خلخال قرار دراد. این بنای خشتی متشکل از چندین برج است که با فاصله در کنار یک دیگر قرار دارند. وجود گورستان تاریخی در اطراف قلعه که قدمت آن به دوران اسلام برمی گردد بر جذابیت این اثر تاریخی افزوده است.
۷- موزه صارم السلطنه
موزه صارم السلطنه در خیابان امام خمینی و روبه روی فرمانداری شهر نمین قرار دارد. این موزه که در گذشته خانه فردی به نام میر کاظم خان بوده. در حال حاضر به عنوان یکی از مناطق تاریخی اردبیل شناخته شده است. میر کاظم، خان و حاکم حکومت محال ثلاثی مرزی بوده است.
خانه وی همچون سایر بناهای تاریخی دارای قسمت های متعددی همچون سردر هشتی، حیاط، حوض شش ضلعی، اتاق شیروانی و … است. خانه میر کاظم خان در سال ۱۳۸۷ توسط سازمان میراث فرهنگی خریداری شد و پس از مرمت های بسیار در قالب موزه مورد بهره برداری قرار گرفت.
۸- حمام تاریخی نصر
حمام تاریخی نصر باقی مانده دوران قاجار است که در شهرستان خلخال استان اردبیل قرار دارد. این حمام تاریخی به سبب قدمت و سبک خاص معماری هم پای سایر مناطق تاریخی اردبیل پذیرای گردشگران بسیاری است. کاربندی موجود در قسمت گرمخانه حمام و نقاشی های موجود در آن بسیار زیبا و دیدنی است.
۹- بقعه تاریخی شیخ بدرالدین
بقعه تاریخی شیخ بدرالدین عنوان یکی دیگر از مناطق تاریخی اردبیل است که در شهرستان نمین قرار دارد. شیخ بدرالدین از پیروان شیخ قطب الدین میانجی بوده و از فرزندان ابن عباس (عموی پیامبر) می باشد. این شیخ وارسته در قرن هفتم برای تبلیغ دین اسلام به این منطقه مهاجرت می کند. در نهایت ایشان پس از مدت طولانی در همین منطقه فوت می نماید. مردم منطقه به شیخ بدرالدین ارادات خاصی داشته اند و امروزه آرمگاه ایشان به عنوان یکی از مناطق تاریخی اردبیل مورد توجه است.
یکی دیگر از مناطق تاریخی اردبیل مجموعه ای باستانی به نام شهر یری (یئری) است. این بنای تاریخی در ۳۱ کیلومتری مشگین شهر و در نزدیکی رودخانه قره سو قرار دارد و فاصله آن تا مرکز اردبیل ۶۹ کیلومتر می باشد. در این مجموعه سنگ افراشت های مختلفی وجود دارد که به گفته باستان شناسان قدمت آنها به اواخر دوره مفرع، دوره نوسنگی و مس سنگی و دوره آهن باز می گردد. ارتفاع سنگ افراشت های موجود در این منطقه تقریبا بین ۷۰ تا ۳۶۰ سانتی متر بوده و بر روی هر کدام از آنها طرح های مختلف انسانی حک شده است.
بیشتر سنگ افراشت های موجود در شهر یری بدون دهان هستند و در میان آنها فقط یک مجسمه زن یافت شده که دارای دهان است. در خصوص این زن تفاسیر مختلفی بیان شده که به نظر برخی این مورد بیانگر جایگاه والا و شان و منزلت زن در آن دوران است و یا اینکه آن زن نقش خاصی همچون عابد یا سخن گو را در آن دوره داشته است. اولین کاوش های باستان شناسی شهر یری در سال ۱۹۴۷ توسط فردی به نام «چارلی برنی» صورت گرفت. شهر یری همانند دیگر مناطق تاریخی اردبیل در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۱۱- رستوران شاه عباس
در بین مناطق تاریخی اردبیل ذکر یک رستوران مجلل و تاریخی نیر جذاب و قابل توجه است. در خیابان مطهری و بعد از پل یاقوت شهر اردبیل یک رستوران بی نظیر به نام رستوران شاه عباس وجود دارد. این رستوران با حفط ساختار تاریخی خود به عنوان یکی از بهترین رستوران های اردبیل شناخته شده و معروف ترین غذای آن غذای مخصوص شاه عباس است. بعد بازدید از مناطق تاریخی اردبیل صرف غذای در رستوران شاه عباس یک حسن ختام فوق العاده برای هر گردشگری خواهد بود.
۱۲- کهنه قلعه مشگین شهر
کهنه قلعه مشگین شهر یک بنای تاریخی است که از زمان ساسانیان باقی مانده و امروزه به عنوان یکی از مناطق تاریخی اردبیل با نام «کهنه قلعه» شناخته شده است. کهنه قلعه دارای مساحتی نزدیک به ۱۵ هزار متر مربع است و بر روی یک تپه طبیعی ساخته شده است. طول این قلعه هم بیش از ۱۴۰۰ متر بوده و دیواره هایی از جنس خشت دارد. کهنه قلعه توسط فردی به نام «نرسه هرمزد» ساخته شده که نام وی در قلعه حک شده است.
۱۳- پل قرمز (قیرمیزی کورپی)
پل قرمز که بر روی رودخانه آغلاغان شهر نیر قرار دارد، در دوران صفوی و در زمان شاه عباس ساخته شده است. امروزه این پل به عنوان یکی از مناطق تاریخی اردبیل مورد توجه گردشگران قرار می گیرد.
وجه تسمیه نام گذاری این پل بدین نام، به سبب قرمز رنگ بودن آجرهای مورد استفاده در ساخت آن است. این پل با هفت دهانه طاقی با بهره ورری از اصول اساسی در ساخت پل طراحی و ساخته شده است. پل مذکور در سال ۱۳۷۹ در شمار آثار ملی ایران به ثبت جهانی رسیده است.
۱۴- قلعه قهقهه (قهقهه قالاسی)
از دیگر مناطق تاریخی اردبیل قلعه قهقهه است. این بنای تاریخی در زمان حکومت صفویه ساخته شده که هدف از ساخت آن برای زندانی نمودن برخی از افراد مهم و سیاسی حکومت صفوی همچون شاهزادگان و … بوده است.
اسماعیل میرزا فرزند شاه تهماسب یکم صفوی از زندانیان معروف قلعه قهقهه است. این قلعه دارای قسمت های مختلفی همچون پنج استخر، برج هشت ضلعی، دیده بانی، چندین حصار و چند دروازه است. قلعه قهقهه دژی مستحکم و غیر قابل نفوذ در مقابل دشمن نیز بوده است.
۱۵-گورستان قره شیران
گورستان تاریخی قره شیران یادگار دوران اشکانیان است. این گورستان در روستای قره شیران شهرستان نیر واقع شده این گورستان تاریخی در سال ۱۳۸۷ در شمار آثار ملی ایران ثبت شده است. گورستان قره شیران همانند سایر مناطق تاریخی اردبیل بیانگر تاریخ پر فراز و نشیب این استان است.
۱۶- مسجد تاریخی علی اکبر
مسجد علی اکبر که در زمان قاجار ساخته شده است، در میدان ساعت و در خیابان سی متری شهر اردبیل قرار دارد. مسجد مذکور به سبب قدمت و سبک معماری به عنوان یکی از مناطق تاریخی اردبیل شناخته شده است و در سال ۱۳۷۵ در قالب آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اگر علاقمند به مشاهده کاشی کاری های منحصر به فرد، طاق های بلند و مواردی این چنینی هستید بازدید از مسجد تاریخی میرزا علی اکبر را از دست ندهید.
۱۷- خانه صادقی
خانه صادقی (حاج میرزا ابراهیم صادقی) یکی از زیباترین مناطق تاریخی اردبیل است که در کوچه سرتیب آباد و در کنار مسجد اوچدکان شهر اردیبل قرار گرفته است. خانه صادقی در سال ۱۲۴۳ شمسی در طول ۴ سال ساخته شده و از آثار برجای مانده از دوره قاجار محسوب می شود. این خانه توسط فردی به نام حاج محمد اردبیلی ساخته شده و به سبب معماری منحصر به فردش بسیار مورد توجه است.
این خانه در سه بخش مجزا با هدف تفکیک مراودات اجتماعی، مذهبی و اقتصادی و خانوادگی ساخته شده است. خانه صادقی در ۱۶ اسفند سال ۱۳۸۶ در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در حال حاضر به عنوان یکی از بهترین رستوران های اردبیل مورد استفاده قرار گرفته است. در این رستوران انواع غذاهای ایرانی طبخ می شود. با رفتن به رستوران صادقی هم می توانید یکی از مناطق تاریخی را تماشا کنید و هم می توانید بعد از غذا طعم دمنوش های عالی آنجا را امتحان نمایید.
۱۸- قلعه بوینی یوغون
قلعه بوینی یوغون در ۱۱ کیلومتری شهر نیر واقع شده و یکی از مناطق تاریخی اردبیل است که قدمتی ۳۰۰۰ هزار ساله دارد. قلعه مذکور در اوایل دوران هخامنشایان ساخته شده است. این قلعه در جنگ ایران و روم که در دوران اشکانیان رخ داده بسیار مورد استفاده قرار گرفته است.
۱۹- دهکده سنگی ویند کلخوران
دهکده ویند کلخوران، دهکده ای باستانی است که جز مناطق تاریخی اردبیل به شمار می آید. این دهکده در ۵ کیلومتری جنوب غربی شهر سرعین و در نزدیکی جاده اردبیل به نیر قرار دارد. طبق کاوش های باستان شناسی در داخل خانه های سنگی سفال هایی به دست آمده که برخی از آنها مربوط به دوره اشکانیان، ساسانیان، سلجوقیان، تیموریان و صفویه است. در نتیجه به راحتی می توان گفت که در دورهای مختلف تاریخی این خانه ها مورد استفاده بوده است.
۲۰- دهکده اباذر
از دیگر مناطق تاریخی اردبیل دهکده ی صخره ای اباذز است. این دهکده در شهرستان نیر واقع شده و قدمت آن به دوران قبل از اسلام برمی گردد. در این دهکده صخره ای ۱۳ واحد ساختمانی وجود دارد. نکته جالب در طراحی این ساختمان ها این است که تا فاصله چند قدمی شان امکان رویت آنها وجود ندارد. دهکده ی صخره ای اباذر به عنوان یکی از بی نظیرترین مناطق تاریخی اردبیل شناخته شده است.
۲۱- خانه وکیل الرعایا
خانه وکیل الرعایا خانه ای تاریخی است که در محله طوی (طاری) شهر اردبیل قرار دارد. این خانه دو طبقه، در دوره قاجار و به سبک معماری خاص آن زمان ساخته شده است. آینه کاری، مقرنس کاری، کاشی کاری، شیشه های ارسی و … از زیبایی های منحصر به فرد این خانه است.
در زمان مشروطه سران کشور برای تصمیم گیری های مهم در این خانه گرد هم می آمدند. خانه وکیل الرعایا در حال حاضر به عنوان یکی از مناطق تاریخی اردبیل مورد بازدید گردشگران است. این بنای باشکوه در بهمن ۱۳۷۸ در شمار آثار ملی ایران از آثار ملی به ثبت جهانی رسیده است.
۲۲- مدرسه نصریه
با رواج طبقه جدید روشنفکران در ایران، سنت گرایان به مخالف به آنان برخواسته بودند و از مهم ترین اختلافات موجود بین دو گروه مذکور، مربوط به تاسیس مدارس نوین و تعطیلی مکتب خانه ها بود. دیدگاه سنت گرایان بر این بود که با تعطیلی مکتب خانه ها، یکی از مهم ترین مکان های موثر در شکل دهی ذهنیت مذهبی دچار آسیب می شود و مدارس نوین موجب گسترش بابی گری می گردد.
با تمام این مسائل، با اهتمام نصرالسلطنه که یکی از رجال دولتی قاجار بود، اولین مدرسه به سبک نوین در اردبیل تاسیس شد و با نام مدرسه نصریه شناخته شد. این مدرسه در سال ۱۲۲۲ قمری تاسیس شده و امروزه به عنوان یکی از مناطق تاریخی اردبیل مورد توجه است.
۲۳- عمارت آقا زاده
عمارت آقا زاده در میدان عالی قاپو اردبیل واقع شده است. این عمارت باشکوه در دوران قاجار ساخته شده است. مالک این عمارت فردی به نام حاج اسماعیل آقا اُف است. حاج اسماعیل از تجار معروف دوره قاجار بوده است که به اقتضای شغل خود با کشورهای خارجی در ارتباط بوده است.
ایشان طی یک سفری که به روسیه داشته اند نقشه این عمارت مجلل را تهیه کرده و با خود به ایران آورده اند. این بنا بعد از حاج اسماعیل به فرزندش به نام محمد هاشم آقا زاده اردبیلی رسیده که تا اوایل دهه ۱۳۸۰ کاربری مسکونی عمارت توسط نوادگان این سلسله حفظ شده بود.
در نهایت این بنای با ارزش جهت نگهداری اصولی به میراث فرهنگی واگذار شده و به عنوان یکی از مناطق تاریخی اردبیل در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده و پس از مرمت در تاریخ ۲۴ دی ماه ۱۳۹۱ با حفظ سبک و سیاق بنای اصلی، در قالب رستوران تغییر کاربری یافت.
۲۴- گرمابه حاج شیخ (موزه صنایع دستی اردبیل)
یکی از حمام های قدیمی اردبیل گرمابه حاج شیخ است. این بنای تاریخی در بلوار سعدی و در خیابان شیخ صفی الدین اردبیلی قرار دارد. گرمابه حاج شیخ دارای در ورودی بسیار ساده با هشتی فوق العاده زیبا و گنبد کروی است. این حمام در سال ۱۳۸۷ پس از مرمت و بازسازی به عنوان موزه صنایع دستی اردبیل شروع به فعالیت کرده است. این گرمابه قدیمی، یکی از دیدنی ترین مناطق تاریخی اردبیل است.
۲۵- خانه مناف زاده
یکی از مناطق تاریخی اردبیل خانه مناف زاده است. این خانه در محله سرچشمه، کوچه رحمانی شهر اردبیل واقع شده است. خانه مناف زاده در سال ۱۳۵۰ قمری (۱۳۰۹ شمسی) ساخته شده و یکی از آثار باقی مانده از دوران پهلوی به شمار می رود. خانه مناف زاده با سبک خاصی ساخته شده به نحوی که از یک طرف خانه ای دو طبقه به نظر می رسد و از طرف دیگر گویی یک طبقه است.
با توجه به اینکه سبک معماری خانه مناف زاده باعث عدم خروج سر و صدا از داخل آن به بیرون می شود، از این خانه در دوران ساواک برای شکنجه استفاده می شده است. خانه مناف زاده در سال ۱۳۸۱ در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سخن پایانی
استان اردبیل به عنوان یکی از شهرهای مهم و تاریخی ایران شناخته شده است. کثرت مناطق تاریخی اردبیل بسیار بالا بوده و علاوه بر موارد فوق جاذبه های تاریخی بی شمار دیگری نیز همچون: پیگره سنگی بابا داود، خانه خلیل زاده، خانه شریعت، خانه خادم باشی، پل ابراهیم آباد، پل هفت چشمه، گرمابه پیر، گرمابه سرچشمه و … در این استان وجود دارد.
بازدید از مناطق تاریخی اردبیل علاوه بر اینکه گشت و گذار محسوب می شود دستاوری مهم همچون آگاهی کامل از تاریخ ایران را نیز به همراه دارد. امید است که مطالب بیان شده مفید واقع گردد.