اردبیل کهن شهر تاریخی ایران یادگارهای بسیاری از گذشته ی بشری را در دل خود جای داده است. یکی از بناهای تاریخی اردبیل که شهرتی زبانزد دارد، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است. این بقعه بی نظیر از جمله آثار تاریخی باقی مانده از دوران صفوی می باشد که در حال حاضر در شمار آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بقعه شیخ صفی به عنوان یکی پرطرفدار ترین آثار تاریخی، گواه تاریخ گذشته ایران برای علاقه‌مندان به تاریخ ایران است.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در خیابان شیخ صفی و در میدان عالی قاپو اردبیل واقع شده است. شهرت کنونی بقعه شیخ صفی الدین علاوه بر بافت بی نظیر آن، به خود شیخ صفی نیز برمی گردد. شیخ صفی یکی از بزرگان صفویه است که در سال ۳۷۵ در سن ۸۵ سالگی از دنیا رفت. بنا بر وصیت شیخ صفی محل دفن او خانقاه اش شد. شیخ صفی فرد مورد اعتماد و قابلی بود؛ به همین دلیل شاه طهماسب اول تصمیم به گسترش مقبره او نمود. در راستای توسعه مقبره شیخ صفی الدین، بنا به دستور شاه طهماسب هفت بخش به بقعه اضافه شد که مقصود از آن هفت مرحله عرفان بود.
البته توسعه آرامگاه به اقدامات شاه طهماسب محدود نشد و در دوران شاه های دیگر تغییرات بسیاری در مقبره ایجاد شد. بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی علاوه بر اینکه نمایش گر اصول اساسی عرفان است، به عنوان بنایی هنری و بی نظیر شناخته شده که امروزه ارزش بسیار بالایی در میان بنای های مشابه دارد. علاوه بر بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، آرامگاه شاه اسماعیل اول و بسیاری دیگر از شاهان صفوی و سرداران جنگ چالدران و شروان در این بقعه جای دارد.
قسمت های مختلف بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
بقعه مذکور بنایی عظیم و باشکوه است که دارای بخش های مختلفی است. از مهم ترین قسمت های قابل ذکر این مجموعه نفیس می توان به سر در ورودی، حیاط، راه رو میانی، قربانگاه (چله خانه جدید)، سردر عباسی (مدخل صحن اصلی)، صحن اصلی (حیاط داخلی)، دارالحدیث (طاق معمولی)، جنت سرا و … اشاره نمود. که در ادامه به ذکر جزئیاتی در خصوص هر کدام از آن‌ها پرداخته می شود.
سر در ورودی
قسمت شرقی میدان عالی قاپو محل قرار گیری سر در ورودی بقعه شیخ صفی الدین است که در چوبی آن به سمت حیاط باز می شود. سر در اصلی بقعه در دوران شاه عباس دوم و به دست یوسف شاه بن ملک صفیا ساخته شده است. کاشی‌کاری های این سردر توسط اسماعیل بن نقاش اردبیلی صورت گرفته است. اما متاسفانه هم اکنون اثری از این شاهکار تاریخی وجود ندارد؛ زیرا در سال ۱۳۲۱ شمسی به طور کلی برداشته شده است.
حیاط بزرگ
بین در ورودی و قسمت اصلی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی حیاط مستطیلی شکلی به ابعاد ۲۶ در ۹۳ متر قرار دارد. در داخل حیاط حوض سنگی قرار دارد که از دوران صفوی به جای مانده است.
راهرو میانی (صحن کوچک)
در قسمت شرقی حیاط بزرگ سردر کوچکی وجود دارد که به راهرویی با ابعاد ۵ در ۱۴ متر باز می شود. این رهرو در قسمت جنوبی این راهرو دری به منظور ورود به چله خانه قرار داده شده است. دیوارها و طاق های راهرو داری طاق هایی جذاب و گچبری های بی نظیری است که بر زیبایی آنجا افزوده است.
چله خانه (قربانگاه)
یکی از قسمت های بسیار قدیمی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی قربانگاه است. چله خانه حیاطی مربع شکل دارد. در قسمت غربی چله خانه حجره ای وجود دارد که سقف آن فرو ریخته است. با دقت در آن به نظر می رسد که چله خانه در گذشته دو طبقه بوده است. چله خانه در گذشته بخشی از خانقاه شیخ صفی بوده است که در آن آیین های مختلفی همچون چله نشینی و بیتوته دراویش صورت می گرفته. اما وجه تسمیه چله خانه به قربانگاه به این دلیل است که این محل پس از دوره ی صفویه به صورت قربانگاه درآمده بود.
صحن اصلی
صحن اصلی یا حیاط قندیل محوطه ای مستطیل شکل است که با سنگ هایی صاف به صورت سنگ فرش منقش شده است و در مرکز ثقل آن حوض سنگی با شکلی خاص تعبیه شده است. حوض مذکور حالت گلبرک کم عمقی است که ۱۲ تَرک به نشانه دوازده فرقه قزلباش ها و یا دوازده معصوم دارد.
جنت سرا
جنت سرا از دیگر قسمت های بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است که ساختمانی گنبدی شکل و هشت ضلعی است. در قسمت های شرقی و شمالی جنت سرا درهای مختلفی برای دسترسی به سایر قسمت ها تعبیه شده است. گفته شده است که جنت سرا در دوران شیخ صفی الدین بدون سقف بوده است و پس از آنکه شیخ عباس برخی از کتاب‌ها و اشیای گران قیمت خود را به آن جا اهدا کرد جنت سرا حالت کتابخانه به خود گرفت. سقفی که در دوره قاجار بر بنای جنت سرا کشیده شده بود در چند دهه پیش از بین رفت. با این حال به جای آن در سال های اخیر گنبدی آجری بر روی آن ساخته شده است.
دارالحدیث (طاق متولی)
دارالحدیث بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی با کاشی کاری ها معرق منقش شده است و در پیشانی آن احادیثی از پیامبر اکرم (ص) حک شده است. در قسمت ایوان و اتاق های موجود در آن مقبره ی برخی از بزرگان صفوی قرار گرفته است. دارالحدیث در دوره صفوی به منظور برگزاری جلسات درس شکل گرفته بود.
قندیل خانه
قندیل خانه جزء بناهای الحاقی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی محسوب می شود که به احتمال زیاد در دوران شاه طهماسب اول به بقعه اضافه شده است. در قندیل خانه فرمانی از شاه طهماسب اول بر روی سنگ مرمر با خط نستعلیق حک شده است که محتوای آن بر ضرورت اجتناب اردبیلی ها از گناه و رعایت حرمت بقعه و چگونگی اجرای آداب زیارت تاکید شده است.
در قسمت ورودی قندیل خانه طاق بلندی وجود دارد که به صورت کلی کاشی کاری شده و کتیبه های مختلف و زیبایی در آن قرار گرفته است. طاق های قندیل خانه دارای طاق های چهار مرکزی هستند که به دو ستون باریک مرمر تکیه کرده اند. همچنین قسمتی از قندیل خانه به دارالحفظ معروف است که محل خواندن نماز و قرائت و تفسیر قرآن بوده است.
از جالب ترین نکات قابل بیان در خصوص قندیل خانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی این ست که به دستور شاه طهماسب فردی به نام کاشانی فرشی با ۳۳ میلیون گره برای قندیل خانه بافت. بعد از گشودن فرش بر محیط قندیل خانه نقش فرش را بر سقف گهواره های قندیل خانه به صورت مطلا تصویر سازی کردند. فرش مشهور قندیل خانه متاسفانه در دوره قاجار از اردبیل خارج شده و امروزه در موزه ویکتوریا لندن نگه داری می شود.
چینی خانه
یکی دیگر از جذاب ترین قسمت های بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی چینی خانه است. احداث چینی خانه احتمالا به زمان قبل از ساخت جنت سرا و قندیل خانه برمی گردد. چینی خانه در زمان شاه عباس محل نگه داری چینی های سلطنتی و اشیای گران قیمت بوده است.
از جمله چینی های مشهور که در چینی خانه نگه داری می شد مشهور به می نگ و سلادون بود که توسط صنعتگران ماهر چینی و با دستور شاه عباس اول ساخته شده است. قسمتی از اشیا نفیسی که در چینی خانه نگه داری می شد در زمان لشکر کشی های شاه طهماسب و نادرشاه از ایران خارج شد و به روسیه منتقل شد. اما در حال حاضر در محل چینی خانه موزه ای افتتاح شده است که برخی از آن چینی ها به نمایش گذاشته شده است.
آرامگاه شاه اسماعیل
آرامگاه شاه اسماعیل یکی از جذاب ترین قسمت های بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است. دیوارهای آرامگاه با کاشی کاری زیبا به رنگ آبی لاجوردی منقش شده است و سقف آن توسط هنرمندان چیره دست نقاشی شده و روی نقاشی ها با آب طلا تزیین شده است. بالای سر شاه اسماعیل صندوق چوبی منقشی قرار دارد که هدیه همایون شاه گورگانی به شاه است که صندوقی بسیار زیبا و دیدنی است.
شهید گاه
شهید گاه به گورستان عمومی بقعه شیخ صفی الدین نیز معروف است که پس از غلبه شاه اسماعیل اول در جنگ های شیروان، اجساد بسیاری از فرماندهان و سرداران در این مکان دفن شده است.
سخن پایانی
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان یکی از آثار بی نظیر تاریخ ایران محسوب می شود. اگر دوست دار تاریخ و پی بردن به اتفاقات جالب قرن های پیش ایران هستید، با حضور در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به راحتی می توانید نظاره گر بخشی از تاریخ کهن سرزمین خود باشید.
بقعه شیخ صفی علاوه بر این که گواه تاریخ ایران است بیانگر سبک هنر و معماری فوق العاده ایران نیز می باشد. هنری که تاریخ بیانگر آن باشد نشان از اصالت فرهنگ ایرانی است که امروزه شهرت جهانی به خود گرفته است. علاوه بر موارد ذکر شده در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی قسمت های بی نظیر دیگری هم جود دارد که دیدن و مطالعه در مورد آنان ارزشمند است.