جاجیم ، دست بافته ای دورویه
جاجیم نوعی زیرانداز دورویه است. این دست بافته پارچه ی کلفت شبیه به پلاس است ولی نازک تر از آن است. این دست بافته از نخ های رنگین و ظریف پشمی یا پنبه ای یا آمیزه ای از این دو بافته می شود و پرز ندارند و امکان استفاده از هر دو روی آن وجود دارد.
جاجیم به عنوان رو انداز و محافظ سرما کاربرد دارد و به عنوان زیرانداز هم مورد استفاده قرار می گیرد. کوچ گردان ها از این دست بافته بهره ی زیادی می گیرند. عشایر در زمان کوچ، از آن برای بسته بندی و جابجایی اسباب و لوازم بهره می گیرند. برخی اوقات هم این دست بافته به عنوان بالاپوش گرم مورد استفاده قرار می گیرد. حتی در بین برخی از خانواده های روستایی جاجیم را به عنوان چشم روشنی و جهیزیه نوعروسان هدیه می دهند. این بافته مناسب ترین وسیله ای بود که در قدیم روی کرسی می انداختند.
جاجیم بافی یکی از هنرهای اهالی استان اردبیل می‌باشد و جاجیم یکی از شاخص‌ترین محصولاتی است که توسط روستائیان استان اردبیل تولید میشود. بافت جاجیم در اکثر روستاها و مناطق عشایری اردبیل دارای سابقه دیرینه است و به علت وجود مواد اولیه در بین دامداران و عشایر تقریباً اغلب خانواده‌ها به این فن آشنائی دارند.
در استان اردبیل, منطقه خلخال, از نظر نوع بافت و میزان تولید آن, از مراکز مهم جاجیم بافی اردبیل به شمار می‌رود و جاجیم تولید شده در روستاهای شهرستان خلخال با سایر جاجیم‌ها متفاوت است. جنس نخهای استفاده شده در آن پشمی است.
در اکثر نقاط روستایی استان بافت جاجیم مرسوم است با این تفاوت که در نقاط مختلف, ترکیب رنگی و یا ظرافت نخ و نقوش, طرحهای مختلفی را ایجاد می‌نماید. نقوش رایج عبارتند از: گل سیب، گچی دیرناخی (ناخن بز)، سیرگا (گوشواره)، قرقره، بلی باقالی،جولما، بادامی، اوزوک گاشی (نگین انگشتر)، همیان و … . ولی لازم به ذکر است که بالاترین حجم تولیدمربوط به عشایر اردبیل،خلخال، مشکین شهر، پارس آباد مغان، نمین، کوثر و بیله سوار می‌باشد.
موارد مصرفی چون زیرانداز، سجاده، پادری، رومیزی، روتختی، رویه کرسی، پشتی، رویه تکمیلی کیف و ساک و رویه مبل دارد و در کارهای تکمیلی به همراه چرم مورد استفاده قرار می‌گیرد. نقش‌های جاجیم به دو صورت ساده و گلدار طراحی میشود. نوع ساده آن با تعییر رنگ تارها به صورت راه راه بافته میشود و نوع گلدار آن که بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد به عنوان رویه کرسی, پشتی, انواع ساک و کیف به کار می‌رود. ابعاد جاجیم حدود ۹۰ الی ۱۲۰ سانتی متر مربع می‌باشد که برای بافتن آن حدود یک ماه زمان لازم است. پس از اتمام بافت و دوختن کناره‌های عرض جاجیم بر اساس نوع مصرف, قابل استفاده است.
تاریخچه
نمی توان زمان دقیقی را برای شروع بافت جاجیم در نظر گرفت. اما آنچه از شواهد بر می آید این است که این هنر از حدود ۷۰۰ سال پیش در ایران رواج داشته است. گواه این مدعا نقاشی ای مربوط به قرن چهاردهم میلادی است که پارچه یا فرشی شبیه به آن در تصویر آن دیده می شود.
شیوه و کارگاه بافت
کارگاه بافت جاجیم مانند بسیاری از گلیم ها افقی و بر روی زمین است. در این کارگاه بافنده بر زمین می نشید و بعد از آماده کردن نخ های رنگین از جنس پشم، کرک و یا پنبه، چله کشی می کند. چله همان تار است که در “جاجیم بافت” به رنگ های مختلف است. این بافت برخلاف بسیار از گلیم ها تارنما است و پودها در پشت آن پیدا هستند. همین موضوع موجب می شود تا رنگ های جاجیم همیشه به صورت راه راه باشد. زیرا تارها رنگین هستند و به صورت عمودی چله کشی می شوند.
هم چنین نوعی جاجیم ابریشمی وجود دارد که در بافت آن از نخ های ابریشمی استفاده می شود، اما اغلب جاجیم ها از جنش پشم و به صورت نواری به عرض ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر بافته می شود.
دستگاه جاجیم بافی از قسمت های مختلفی تشکیل شده که می توان به صورت مختصر به آنها اشاره کرد: کوجی، سه پایه، میخ های چوبی و فلزی، ماکو، ماسوره، نورد و …
شیوه بافت به این صورت است که مانند قالی، یک مرحله چله کشی وجود دارد، که در یک فضای باز در حدود, ۱۰ تا ۱۵ متر و معمولا توسط دو نفر انجام می شود. چله کشی با گردش یک فرد به دور چارچوب, جاجیم بافی و تغییر رنگ ها انجام میشود.
نحوه بافت جاجیم
در اطراف چله یک سه پایه چوبی قرار داده می شود که به کوجی متصل شده است. کوجی وسیله ای, برای کنترل عرض جاجیم و وظیفه جدا کردن تارهای زیر و رو را به عهده دارد. در قسمت جلوی دستگاه، نورد وجود دارد که جاجیم بافته شده به دور آن جمع می شود.
ماسوره وسیله ای برای پیچیدن نخ های پود به دور آن است و ماکو وسیله ای لوزی شکل است که ماسوره , در آن قرار داده شده و از میان پودها عبور داده می شود.
پس از هر بار عبور داده شدن ماکو از میان تارها یک پود به بافت اضافه شده که در انتها, کوجی به عقب هل داده می شود و تکرار این عمل منجر به شکل گرفت بافت جاجیم می شود.
